Recension me rastin e botimit në maqedonisht të romanit “Gryka e Kohës – Nji histori mbulue me shall”
Shkruan: Ferid Muhić
I pëlqej librat që të ngashnjejnë për të biseduar. Ky libër të ngashnjen që nga titulli. Titulli i këtij libri (të parë) të autorit Migjen Kelmendi është “Gryka e Kohës – Nji histori mbulue me shall” (“Dukagjini”, Pejë, 1994 / UET PRESS, Tiranë, 2022 ). Pjesa e parë e titullit po të përkthehej në anglisht do ishte – “The Gate of Time” – “Porta e Kohës”. Edhe pse efektive, kjo sintagmë qëmoti është shndërruar në diçka mundane, të zakonshme, derisa në funksion të përkthimit – u përdor me një liri të tepruar. Dua të them, në gjuhën shqipe, “Gryka” nuk domethënë “Portë” por direkt – “Kanjon/Grykë”. Termi “Portë” është i papranueshëm edhe nga shkaku se “Gryka” nga titulli i romanit, nuk është çfarëdo gryke, po mu “Gryka e Rugovës” – toponim për njërën nga grykat më të gjata (25km) dhe më të thella (mbi 1000m) në Europë. Andaj, “Gryka e Kohës” nga titulli nuk është ndonjë grykë abstrakte në funksion metafore, që titulli “Gate of Time” padyshim sugjeron. Duhet ditur që “Gryka e Rugovës” për të cilën bëhet fjalë, gjindet mu në hyrjen/daljen e qytetit Pejë. Të gjitha ndryshimet që i sjellte dhe i merrte koha, kanë arritur në këtë qytet nëpër këtë grykë, e cila nga kjo arsye edhe është quajt në titull – “Gryka e Kohës”. Edhe pjesa e dytë e titullit të fton për të biseduar, sepse fjalia “një histori mbuluar me shall” është një formulim provokativ, fjali e cila mundet por nuk domethënë se duhet të kuptohet tekstualisht. Për mua, ‘një histori” në këtë shembull në të vërtetë ka kuptimin e një storie – “një tregimi të mbuluar me shall”! E shalli? – As ai shall me të cilin ështe i mbuluar tregimi për të cilin flet ky libër, nuk është çfarëdo shalli! Edhe për te kemi shumëçka për të thënë. Pra, ashtu si gryka, poashtu edhe ky shall nuk është një shall abstrakt, por shalli i Arifit. Arifi pra është figura qëndrore, pika referuese e sistemit koordinativ shumështresor e të hapërdarë të krejt romanit. I lindur rugovas, Arifi zbret në qytetin e Pejës, i mbuluar me shall, i cili në roman funksionon si alegori e fuqishme. Duhet ditur se “shalli i rugovës” paraqet një pjesë tradicionale të veshjeve të mashkujve, banorë të Rugovës. Mashkujt nga Rugova krejt jetën, këtë shall dy metrash të gjatë dhe të punuar me lesh të tjerrun bojë-bore, e mbajnë të mbështjellur rreth koke. E heqin vetëm kur flejnë. Me një arsye të kuptueshme. Pra, ky shall njëkohësisht është edhe qefin – mbulesë/çarçaf mortor me të cilin varroset trupi i të vdekurit – në rastet kur qefini nuk mund të gjendet në vendin ku vdekja e ka takuar. E kjo gjë, në ato kreshtat e Rugovës, ka ngjarë shpesh. Qoftë nga shkaku se atij që e bartë, shalli vazhdimisht i kujton afërsinë e vdekjes, qoftë nga mënyra tradicionale se si shalli bartet (më e mundura në sinergji të dy faktorëve!), ky shall rugovasve u jep një vulë maskuliniteti të theksuar dhe një krenari solemne. Tanë rugovasit që i kam takuar në jetë, pa përjashtim më kanë lënë përshtypje të luftëtarëve dhe të një urtie që vetëm ata e dijnë. Kështu, gjithçka erdhi në vend të vetin: qyteti Peja, gryka e Rugovës dhe një tregim për një njeri të mbështjellur me shall rugovasish! Pasi zbërtheva këtë, librin të ju them të drejtën më nuk e lexova: u zhyta në të! Nëse s’kam qenë akter i krejt këtij tregimi, kam qene dëshmitar në secilën faqe, vëzhgues prezent i kudondodhur. Nëse akterët e këtij tregimi nuk me kanë parë mua, unë kam pasur mundesinë t’i shoh ata. Nëse në botë egziston vetëm edhe një libër që në tërësinë e tij përputhet me përvojën e lexuesit, atëherë ky është libri! Autori përshkruan – unë shoh! I shoh majat e Bjeshkëve të Nemuna të Rugovës mbi re, i shoh shtëpitë e vetmuara të katundeve të Rugovës nën re; e shoh çdo sokak dhe çdo dyqan të Pejës; i shoh fytyrat e njerëzve që i kam njohur ose takuar, të përshkruara me luciditetin dhe pedantërinë e një Robert Muzil; qartë, a thua po e mbajë në dorë, shoh çdo artikull nga reportoari enorm tregtar i Mend Ali-begut, çdo gur nga gjithë ata që janë numëruar, e nga ata të lloji mitik e imagjinar (guri i filozofit), dhe krijoj pasqyrën e qartë; shoh se si fluturojnë me dhjeta flutura të numëruara me precizitet taksonomik; shoh, bile edhe – ndjej aromën! – e çdo trëndafili veç e veç, nga ai shenim i llojeve të trëndafilave, me emrin e tyre popullor dhe ate latin. Autori spjegon – unë kuptoj! Vendimet, motivet, veprimet – të Arifit i cili nga Rugova zbret në qytetin e Pejës dhe të Zahides së tij besnike, e cila kishte mbetur duke e pritur në Rugovë (derisa t’i fitojë ca para). E kuptoj Menduh Ali-begun i cili qëndron edhe pse e di se do të pushkatohet edhe Shukri begun që ikë për në Turqi; e kuptoj priftin katolik Don Gjergjin, i cili me përkushtim e shkruan Fjalorin e tij enorm të nocioneve në mënyrë që në Kombet e Bashkuara tërë botës t’ia dëshmojë se shqiptarët janë popull autokton në Ballkan; sidomos e kuptoj mirë kaçakun e moçëm Ramë Ujkanin, i cili u kërkon një thikë për ta prerë perqen, pasi i ishte dorëzuar xhandarmëve! “Jeta jeme, që prej Zoti e kam, kish me m’u dokë hedije prej tyne…si me i shpallë Zot të jetës seme – Zoti mos e dhashtë! Autori citon – unë e di! Kjo punë me citimet deri në fund më ka bindur që gjithëçka në këtë libër vërtet ka qenë pjesë e përvojës sime, dhe nuk bëhet fjalë fare për paramnezi – gabim të mbamendjes. Migjen Kelmendit i pëlqen të citojë, por gjithmonë funksionalisht. Me selektivitet aristokratik, citon autorët e cituar rrallë, e nga ata më të njohurit, zgjedhë veprat më pak të njohura, sjell fragmente të cituara rrallë. Kulmi ishte kur hasa në një vend ku Migjen Kelmendi citon Gabriele d’Annunzion. Aty për aty fillova dialogun imagjinar për d’Annunzion dhe e nisëm bisedën për veprën L’epifania del fuoco (vepra Nel Fuoco, e ndarë në dy vëllime: L’epifania del fuoco dhe L’impero del silenzio), që bën fjalë për dashurinë e intelektualit te ri e briliant Stelia (Gabriele d’Anuncio) dhe të aktores më të famshme të asaj kohe Foskarine (Eleonore Duze) diku prapa mureve të Venedikut dekadent e duke vdekur… Në të njejtën kohë, në rrugët dhe sokaqet, jo aq dekadente por proporcionalisht edhe më vdekatare të Pejës, zhvillohej një dramë shumë më e madhe dhe sipas pasojave pakrahasueshëm më shkatërruese sesa drama e Stelia’s dhe Foskarina’s në Venedik. Konkretisht, në pikëpamje kohore kjo dramë përfshinë një periudhë të vonë të historisë së Kosovës, vrazhdë e përkufizuar me Luftërat Ballkanike deri në vitet ’80 të shekullit të kaluar. Edhe pse drama është e fokusuar në regjionin e Rugovës, fillimisht në qytetin e Pejës, ngjarjet turbulente që janë vendosur në një periudhë diku 60-vjeçare, e janë sjellur përmes fatit të personazheve qëndrore, e përfshijnë në tregim tërë Ballkanin jug-perendimor, Malin e Zi, Shqipërinë, Serbinë, Maqedoninë dhe Turqinë. Me përzgjedhjen e temës, kornizës kohore dhe të ngjarjeve (parimi: koha; vendi; ngjarja – po e thamë me gjuhën e Poetikës së Aristotelit), Migjen Kelmendi, deshi s’deshi, ka prekë në zgjua grejzash! Edhe pse direkt dhe me detaje i ka përshkruar ngjarjet më dramatike dhe disa nga më tragjiket të historisë më të re të shqiptarëve në Kosovë, ndodh një çudi e paparë: as edhe një grejzë nuk e thumbon! Kërcen nga maja e malit rugovas “mbi re”, e drejt e në shtratin e lumit të shteruar të Bistricës mu në mes të Pejës, e as nuk gërvishtet! Kalon nëpër zjarr prej Peje e deri në Shkodër, prej Ohri deri në Korçë, prej Prizreni deri në Selanik, shkel zbathur nëpër prrushin e përndezur prej Vuçitërne deri ne Mitrovicë, prej Fushës së Kosovës deri në Shkup, prej Shkupi deri në Stamboll, bile edhe deri në Beograd – e nuk digjet fare! Virtuoz i pashoq i mirëmbajtjes së drejtpeshimit mes fakteve objektive dhe emocioneve të flakta, pa i leshuar aspak pé fakteve, Migjen Kelmendi ka bërë diçka që dukej e pamundur: e ka shkruar një libër tejet patriotik për luftën e shqiptarëve për lirinë dhe shtetin e tyre sovran, për pa e përdor as edhe një formulim të gjuhës së urrejtjes!? Nuk ia ka lejuar vetes as edhe ndonjë akuzë morale pakës më të fortë, as ndonjë kritik të mprehtë dhe të arsyetuar të politikës hegjemoniste e praktikave gjenocidale të shteteve të cilat me tërë forcat pengonin realizimin e këtyre aspiratave historike të shqiptarëve në Kosovë – para së gjithash, për një periudhë të shkurtë, Mali i Zi, e në mënyrë të vazhdueshme – Serbia!? Kështu, Migjen Kelmendi me vepër ka demonstruar efikasitetin e këshillës Nietzsche’ane: “Metoda duhet të na dallojë!” Sado impresiv që është rezultati që ka arritë – edhe më impresive është mënyra me të cilën Migjen Kelmendi i qaset kësaj teme tejet eksplozive e të nxehtë. Aspak nuk më çuditë fakti se kjo nuk i ka shkuar për dore askujt para tij, e me sa di unë, as pas tij. Që një metodë e tillë të plazmohet në një këso vepre – pa një shembull të ngjajshem kund! – me idenë se metoda do ja krijojë diferencën, ka qenë e domosdoshme të posedosh edhe kualitetet e autorit Migjen Kelmendi! Tok me talentin letrar, që është i domosdoshëm, por jo edhe kërkesë e vetmjaftueshme, vendimtare kanë qenë edhe dy virtyte: 1. erudicioni i rrallë, por erudicion i një lloji të veçantë: 2. natyra/karakteri i butë, pa ligësi e urrejtje! Shumë nga ata që kanë shkruar për marrëdhëniet mes Shqiptarëve dhe (në radhë të parë por jo vetëm) Serbëve, padyshim e kanë vërtetuar talentin e tyre letrar. Një numër shumë më i vogël i autorëve e ka demonstruar edhe erudicionin e vet, por asnjëri në këtë mënyrë siç është prezent erudicioni në romanin e Migjen Kelmendit. Natyrë të butë me siguri kanë edhe autorë tjerë që kanë shkruar pë këtë temë, por asnjeri prej tyre nuk ka arritur ta frenojë mllefin dhe urrejtjen për atë që shkruan! Pos që është impresive, si për nga vëllimi dhe llojllojshmëria e informatave, po ashtu edhe për vlerën e saj kognitive, erudicioni i Migjen Kelmendit është i një lloji të veçantë sepse posedon dy kualiteti që gati kurrë nuk shkojnë bashkë me erudicionin: 1. Kualitetin e moderimit/vetpërmbajtjes së kultivuar dhe të theksuar me suptilitet; 2. Kualitetin e benevolencës natyrore! Kur e ke parasysh se, sipas rregullit, erudicioni nxitë vetëlavdimin dhe sidomos, inspiron ligësinë dhe lakminë, bëhet krejt e qartë se sa i rrallë është ky dyzim i këtij lloji erudicioni dhe karakteri, si kushte të domosdoshme dhe të mjaftueshme për ta shkruar këtë roman! Është zorshme të përcaktosh se ç’është ky roman. Biografi e gjyshit të autorit, Arifit? Biografi e një qyteti? Biografi e një populli? Biografi e një pjese të atij lumi të kohës që derdhet në qiell, për të cilin flitnin rugovasit? Në thelb, ky është një roman qindpërqind patriotik. Nga secila fjali shihet se autori e njeh vendlindjen dhe popullin e vet, por edhe më shumë del ne pah e shihet se ai i do. Ç’është e vërteta, nuk shet mend me patriotizëm, nuk rrah gjoks me dashninë e tij. Patriotizmi i tij përthehet përmes ndjeshmërise dhe respektit autentik por jo shumë të theksuar, nga një herë pëmes ironisë së lehtë, gjithmonë me mirëkuptim të thellë dhe evitim të edhe më të voglit gjykim e akuzim. Ky libër është aq i rrallë, për me qenë edhe më i sakte – unikal! – sepse patriotizmi i tij, sado lehtë i dalluar po aq i paimponuar, mbuluar me shallin suptil prej erudicioni, benevolencës së kultivuar dhe në fund, një faktori veçanërisht të rëndësishëm – natyrës së butë të autorit. Ky libër nuk do ju bëjë me pezëm, as të ju bëjë që të vuani; nuk do ju shqetësojë e as të ju shkallmojë. Ky libër do ju japë mundësinë që ta mblidhni veten, do ju hapë sytë për shumë pjesë të jetës që keni harruar se ekzistojnë, do ju kthej nga vetvetja – do ju fisnikërojë. A do ketë më këso librash aq të nevojshëm e të çmuar – pa mllef, pa urrejtje! – për marrëdhëniet ndërnacionale në Ballkan? Do të ketë. Nëse Migjen Kelmendi vendosë ta shkruaj edhe një tjetër. Ata që thonë se ky libër nuk do ndryshojë asgjë me rëndësi në raportet ekzistuese, duhet t’i kujtojmë që libri tashmë ka vërtetuar se çdo patriotizëm i vërtetë, njisoj po si ai shalli bardhë si bora i rugovasve: me te jetohet, me te vdiset. Shall që kurrë nuk nxihet!
Autori Ferid Muhić me vokacion është filozof, kryetar i Akademisë së Shkencave të Bosnjës dhe Hercegovinës, anëtar i Akademisë së Shkencave të Maqedonisë së Veriut, profesor-doktor që ligjëron në Universitetin “Sv. Kiril i Metodij” të Shkupit.
Ferid Muhić
PATRIOTIZAM PREKRIVEN ŠALOM SUPTILNE ERUDICIJE
Migjen Kelmendi Кlisura vremena – jedna priča prekrivena šalom
Volim knjige koje navode na razgovor. Ova knjiga navodi na razgovor već od naslova. Naslov ove (prve) knjige autora Migjen Kelmendija je “Gryka e Kohës – nji histori e mbulie me shall” (“Dukagjini”, Peje, 1994), Prvi dio naslova u prevodu na engleski jezik glasi: “The Gate of Time“ – “Kapija Vremena“. Iako efektna, ova sintagma je idavbno postala opšte mjesto, dok je u funkciji prevoda – suviše slobodna. Naime, na albanskom jeziku, „Gryka“ ne znači „Kapija“ nego direktno – „Klisura“. Termin “Kapija“ je neprihvatljiv i zato što je “Gryka“ iz naslova upravo “Klisura“ i to ne bilo koja klisura, nego “Gryka e Rugovës“, u prevodu, “Rugovska Klisura“ – toponim za jednu od najdužih (25km) i najdubljih (preko 1,000m) klisura Evrope. Prema tome, “Klisura Vremena“ iz naslova nije apstraktna klisura u funkciji metafore, što naslov “Gate of Time“ nesumnjivo sugeriše. Treba znati da se “Rugovska Klisura“ o kojoj je riječ, nalazi na samom ulazu/izlazu u grad Peć. Sve promjene koje je vrijeme donosilo i odnosilo, stigle su u ovaj grad kroz tu klisuru, koja je zato u naslovu i nazvana – “Klisura Vremena“.
I drugi dio naslova poziva na razgovor jer rečenica – “jedna historija prekrivena šalom“ jeste provokativna formnulacija koja se može ali i ne mora doslovno shvatiti. Za mene “jedna historija“ u ovom primjeru zapravo znači jedna storia – “jedna priča prekrivena šalom“! A šal? – Ni taj šal kojim je prekrivena priča o kojoj govori ova knjiga, nije bilo koji šal! I o njemu se ima šta razgovarati. Naime, kao ni klisura, tako ni ovaj šal nije apstraktni šal, nego Arifov šal. Arif je zapravo centralni lik, referentna tačka višeslojnog i veoma razgranatog koordinatnog sistema cijelog romana. Rođeni Rugovac, Arif silazi u grad Peć umotan u šal koji u romanu funkcionira kao moćna alegorija. Inače, čuveni „rugovski šal“ predstavlja tradicionalni dio nošnje muškaraca, žitelja Rugove. Muškarci iz Rugove cijeli život, ovaj dva metra dugi šal istkan od fine sniježno-bijele vune, nose omotan oko glave. Skidaju ga samo kada pođu na spavanje. S dobrim razlogom. Naime, ovaj šal je ujedno i ćefin – pogrebni pokrov u kom se sahranjuje tijelo umrlog – u slučaju da se ćefin ne može pribaviti na mjestu na kom ga je smrt zatekla. A to se, u vrletima Rugove, dešavalo često. Da li zbog toga što onoga ko ga nosi, ovaj šal stalno podsjeća na blizinu smrti, ili zbog načina na koji se tradicionalno nosi (najvjerovatnije u sinergiji oba faktora!), ovaj šal Rugovcima daje pečat izrazite muževnosti i svečanog dostojanstva. Svi Rugovci koje sam sreo u životu, bez izuzetka ostavili su na mene utisak ratnika i neke samo njima dostupne mudrosti.
Time je sve došlo na svoje mjesto: grad Peć, Rugovska klisura i jedna priča o čovjeku umotanom u rugovski šal!
Nakon što sam to sredio, knjigu zapravo više nisam čitao; ušao sam u nju! Ako nisam bio akter cijele ove priče, bio sam njen svjedok na svakoj stranuicu, uvijek i svugdje prisutni posmatrač. Ako akteri ove priče nisu mogli vidjeti mene, ja sam mogao vidjeti njih. Ako u svijetu postoji makar samo jedna knjiga koja se u potpunosti poklopila sa iskustvom čitatelja, onda je to ova knjiga!
Autor opisuje – ja vidim! Vidim vrhove Prokletija u Rugovi iznad oblaka, vidim osamljene kuće zaseoka Rugove ispod oblaka; vidim svaki sokak i svaki dućan u sokacima Peći; vidim lica ljudi koje sam poznavao ili sreo, opisane lucidnim zapažanjem i pedantnošću jednog Roberta Muzila; jasno, kao da ga držim u ruci, vidim svaki artikl iz ogromnog trgovačkog repertoara Menduh Ali-bega, svaki kamen od niza nabrojanih koji postoje, a od onih mitoloških i imaginarnih vrsta (filozofski kamen), stvaram jasnu sliku; vidim kako lete desetine taksonomijski precizno nabrojanih vrsta leptirova; vidim i čak – mirišem! – svaku ružu pojedinačno, iz dugog spiska vrsta ruža, sa navedenim narodnim imenom i latinskim nazivom.
Autor tumači – ja razumijem! Odluke, motive, postupke – Arifa koji je iz Rugove sišao u grad Peć i njegove vjerne Zahide, koja je ostala da ga čeka u Rugovi (dok zaradi nešto para), Razumijem Menduh Ali-bega koji ostaje iako zna da će biti strijeljan i Šukri bega koji odlazi u Tursku; razumijem katoličkog svećenika Don Đerđa, koji predano piše svoj ogromni Fjalor/Rječnik pojmova da bi u UN cijelom svijetu dokazao da su Albanci autohtoni narod na Balkanu; posebno dobro razumijem dugogodišnjeg kačaka/komitu Ram Ujkanija, koji traži nož da si odsiječe perčin, nakon što se predao žandarima!
“Moj život, koji mi je Bog dao, izgledaće mi kao poklon od njih…kao da sam njih proglasio za Boga – Bože mi oprosti!”
Autor citira – ja znam! To sa citiranjem me je do kraja uvjerilo da je sve u ovoj knjizi na neki način stvarno bilo dio mog iskustva, da nije u pitanju nikakva paramnezija – greška u pamćenju. Migjen Kelmendi citira rado, ali uvijek funkcionalno. Aristokratski selektivan, citira rijetko citirane autore, a od onih najčuvenijih, bira manje poznata djela, navodi rijetko citirane fragmente. Vrhunac je bio kada sam naišao na mjesto gdje Migjen Kelmendi citira Gabriele d’Anuncija. Odmah sam s njim započeo imaginarni dijalog o d’Anunciju i krenuli smo s pričom o djelu L’epifania del fuoco (knjiga Nel Fuoco, podijeljena u dva toma: L’epifania del fuoco i L’impero del silenzio), o ljubavi mladog i brilijatnig intelektualca Stelia (Gabriele d’Anuncio) i najčuvenije glumice tog vremena Foskarine (Eleonore Duze) pod svodovima dekadentne i umiruće Venecije…
U isto vrijeme, na ulicama i sokacima, ne toliko dekadentne ali zato proporcionalno znatno više umiruće Peći, odvijala se neuporediva veća i po posljedicama dalekosežnija drama od ljubavne priče Stelija i Foskarine u Veneciji. Konkretno, vremenski ova drama obuhvata jedan relativno skorašnji period historije Kosova, grubo određen Balkanskim ratovima do 80’ godina prošlog vijeka. Iako je drama fokusirana na region Rugove, primarno na grad Peć, turbulentna zbivanja smještena u razdoblje od 60-ak godina, predočena kroz sudbinu centralnih likova, uključuju u priču cijeli Jugo-zapadni Balkan, Crnu Goru, Albaniju, Srbiju, Makedoniju i Tursku. Izborom teme, vremenskog okvira i dešavanja (princip: vrijeme; mjesto; radnja – rečeno jezikom Aristotelove Poetike) Migjen Kelmendi je, htjeo ne hjteo, dirnuo u osinje gnijezdo! Iako je direktno i u detalje opisao najdramatičnije i neke od najtragičnijih događaja novije historije Albanaca na Kosovu, desilo se nezapamćeno čudo: ni jedna ga osa nije ubola! Skočio je sa rugovske litice “iznad oblaka”, ravno na dno presušene Bistrice usred Peći i nije se ni ogrebao! Prošao je kroz vatru od Peći do Skadra, od Ohrida do Korče, od Prizrena do Soluna, bos gazio preko užarenog ugljevlja od Vučitrna do Mitrovice, od Kosova Polja do Skopja, od Skopja do Istanbula, čak i do Beograda – i nije dobio ni jednu opekotinu!?
Nenadmašni virtuoz održavanja ravnoteže između objektivnih činjenica i žestokih emocija, bez i najmanjeg ustupka činjenicama, Migjen Kelemendi je učinio nešto što se čunilo nemoguće: napisao je izrazito patriotsku knjigu o borbi Albanaca za sopstvenu slobodnu i suverenu državu a da nije upotrijebio ni jednu formulaciju govora mržnje!? Nije sebi dopustio čak ni malo oštriju eksplicitnu moralnu osudu, opravdano ostrašćenu kritiku hegemonističke politike i genocidne prakse država koje su svim silama spriječavale realizaciju ovih historijskih težnji Albanaca Kosova – prije svega, u kraćem periodu, Crne Gore i kontnuirano do danas – Srbije!? Tako je Migjen Kelmendi na djelu demonstrirao efikasnost Ničeovog savjeta: “Način nas treba razlikovati!” Koliko god bio impresivan rezultat do kog ga je doveo – još je impresivniji način na koji je Migjen Kelmendi pristupio ovoj više nego zapaljivoj i eksplozivnoj temi. Ni malo ne čudi što to ni prije njega, a koliko znam, ni poslije njega, nikome nije pošlo za rukom. Da bi se taj način pretočio u ovakvo književno djelo – bez sličnog primjera! – uz ideju o načinu koji će ga razlikovati, bilo je nephodno posjedovati i kvalitete autora Migjen Kelmendija,! Uz književni talent, koji je nužna, ali ne i dovoljna predpostavka, presudne su bile još dvije osobine: 1. izuzetna erudicija, ali erudicija posebne vrste: 2. Blaga narav, bez zlobe i mržnje!
Mnogi od onih koji su pisali o odnosima Albanaca i (prvenstveno ali ne isključivo) Srba, nesumnjivo su potvrdili svoj književni talent. Daleko manji broj autora demonstrirao je svoju erudiciju ali ipak, ni jedan onakvu kakva je prisutna u ovom romanu Migjen Kelmendija. Blagu narav vjerovatno imaju i neki drugi koji su o ovoj temi pisali, ali ni jedan nije mogao obuzdati gnjev i mržnju u onome što je pisao! Osim što je impresivna, kako po obimu i raznovrsnosti informacija, tako i po njihovoj kognitivnoj vrijednosti, erudicija Migjen Kelmendija je posebnog kova jer posjeduje dva kvaliteta koji gotovo nikada ne idu uz erudiciju: 1. Kvalitet suptilno naznačene kultivisane odmjerenosti; 2. Kvalitet prirodne benevolentnosti! Kada se ima u vidu da, po pravilu, erudicija podstiče hvalisavost i posebno, da inspiriše zlobnost i zajedljivost, jasno je koliko je rijedak spoj ove vrste erudicije i karaktera, kao neophodnih i dovoljnih uslova da se napiše ovaj roman!
Teško je odrediti šta je ovaj roman. Piografija autorovog djeda Arifa? Biografija jednog grada? Biografija jednog naroda? Biografija jednog dijela toka one rijeke vremena koja se uliva u nebo o kojoj govore Rugovci? U suštini, ovo je jedan stoprocentno patriotski roman. Iz svake rečenice vidi se da autor poznaje svoju rodnu zemlju i svoj narod, ali se još jasnije vidi da ih voli. Istina je, ne razmeće se svojim patriotizmom, ne busa se u prsa svojon ljubavlju. Njegov patriotizam prosijava kroz autentičnu a ne prenaglašenu, glumljenu, osjećajnost i poštovanje, ponekad kroz nježnu ironiju, uvijek uz duboko razumijevanje i odsustvo makar i najmanje sjenke prijekora i osude.
Ova knjiga je toliko izuzetna, tačnije rečeno – jedinstvena! – zato što je njen patriotizam, koliko očigledan toliko i nerazmetljiv, prekriven šalom suptilne, erudicije, kultivisane benevolentnosti i na kraju, posebno značajnog faktora – prirodno blage naravi njenog .autora.
Ova vas knjiga neće ogorčiti, ni ražalostiti; neće vas ni uznemiriti, ni potresti. Ova knjiga će vam dati priliku da se priberete, otvoriće vam oči za mnoga područja života na koja ste zaboravili da postoje, vratiće vas vama – oplemeniće vas. Hoće li biti više ovakvih prijeko potrebnih i dragocjenih knjiga – bez gnjeva, bez mržnje! – o nacionalnim odnosima na Balkanu? Hoće. Ako se Migjen Kelmendi odluči da napiše novu. One koji kažu da ova knjiga neće ništa bitno promijeniti u postojećim odnosima, treba podsjetiti da je već učinila najveću promjenu: potvrdila je da je svaki istinski patriotizam kao inaj snježno bijeli rugovski šal: s njim se živi, s njim se umire. Šal koji nikada ne potamni!
